CHRIS MARKER VÀ SỰ GIẢN LƯỢC ÂM THANH TRONG “LA JETEE”

Xuyên suốt sự nghiệp nghệ thuật của mình, với vai trò là “film maker”, Chris Marker luôn nhìn nhận và thực hành điện ảnh với sự đa dạng ngôn ngữ, tổng hòa của nhiều phương tiện thực hành. Nhiếp ảnh, thơ ca, âm thanh,.. luôn được vận dụng một cách hài hòa và sáng tạo trong sáng tác. Tuy nhiên, cho dù thường xuyên vận dụng linh hoạt nhiều hình thức khác nhau, các tác phẩm của ông đều để lại dấu ấn rõ nét về hành trình của con người trong vòng xoáy của thời gian, lịch sử và ký ức.

Trong tác phẩm tiêu biểu La Jetee, Marker sử dụng ảnh tĩnh để xây dựng cấu trúc của phim và nhấn mạnh vào sự gián đoạn giữa các hình ảnh để khám phá bản chất phức tạp của ký ức và lịch sử. Những câu hỏi khó giải đáp nhất mà bộ phim đặt ra có lẽ là ký ức thời thơ ấu của nhân vật chính trong phim là chân lý hay thực tại? Ký ức là khách quan hay chủ quan? Liệu có sự tồn tại riêng biệt giữa ý thức, ký ức và sự tưởng tượng trong tâm trí người đàn ông này?

La jetee gợi mở và thách thức những quy chuẩn về định nghĩa điện ảnh là một chuỗi hình ảnh liên hoàn. La Jetee sử dụng xuyên suốt những khung hình tĩnh với duy nhất một cái chớp mắt là khung hình động. Thay vì 24 hình ảnh liên tục theo vòng quay của máy chiếu trong rạp chiếu phim, luôn cố gắng làm người xem quên đi những mối cắt thì Chris Maker nhấn mạnh sự cắt dựng ngắt quãng này. Bộ phim một lần nữa khẳng định về yếu tố “Montage” – dựng phim trong điện ảnh, cách sắp xếp trật tự hình ảnh để tạo nên những suy tưởng trí tuệ, những kết nối mạch lạc trong dòng thời gian có vẻ như bất định, lẫn lộn giữ hiện tại và quá khứ, hiện thực và suy tưởng cũng như ảo giác hay giấc mơ. Bên cạnh đó, sự hòa quyện và sáng tạo trong sử dụng hình ảnh và âm thanh cũng tạo ra một không khí đặc biệt cho bộ phim. Trong khuôn khổ bài viết, tôi sẽ phân tích 4 yếu tố chính trong sử dụng âm thanh mà theo tôi đánh giá, là tối giản nhưng đã đem lại hiệu quả xuất sắc: Sự tiết chế của âm thanh nền và giữ nhịp của âm thanh hiệu ứng, Sự lược giản thoại và cách dùng Voice over hiệu quả, Âm nhạc gợi cảm xúc và cuối cùng là Sự im lặng.

1. Sự tiết chế âm thanh nền và vai trò giữ nhịp của âm thanh hiệu ứng

Đoạn mở đầu của La Jetee thiết lập chủ đề về ảo giác, thời gian và cách bộ phim vận hành, cách các hình ảnh được sắp xếp và chuyển động. Cảm giác của chuyển động được thể hiện qua những frame hình tĩnh, vậy điều gì khiến khán giả tin vào sự chuyển động này?  Ở đây, La Jetee sử dụng âm thanh bổ trợ cùng hình ảnh để khám phá khái niệm về sự chuyển động. Tuy nhiên, cách dùng các tiếng không gian trong phim được lược giản đủ để người xem cảm được bối cảnh, chứ không tham lam và gây nhiễu bằng nhiều âm thanh nền cùng lúc. Với cảnh không gian sân bay mở đầu, Chris Maker sử dụng 2 tiếng hiệu ứng là tiếng máy bay cất cánh và tiếng thông báo loa từ tiếp viên, tách rời chứ không chồng lên nhau. Âm thanh trung tâm khi này chính là Voice over, kể về  nhân vật chính, người bị ám ảnh bởi một hình ảnh gương mặt phụ nữ từ quá khứ: “Đây là câu chuyện về một người đàn ông gắn liền với một hình ảnh từ thủa nhỏ”. Âm thanh đã làm tốt vai trò của nó, đó là gợi mở, chứ không minh họa. Chris Marker nói về chiến tranh bằng những khung hình cận gương mặt những người đang sợ hãi ở sân bay và một khung hình rung mờ nhòe, không có tấm ảnh về sự tàn phá hay tiêu vong, nhưng chính âm thanh của bom rơi đã gợi được sự tàn khốc ấy.

Có thể nói, âm thanh là yếu tố  duy nhất có sự liên tục một cách thống nhất trong La Jetee. Nó là biểu hiện chính của thời gian và nhịp điệu. Các hiệu ứng âm thanh giản lược và chỉ xuất hiện đại diện cho các khái niệm quen thuộc như sân bay, bước chân, …, đóng vai trò như khung xương, và cho người xem chấp nhận sự khả tín của những hình ảnh rời rạc. Trong phân đoạn thực hành thí nghiệm với người đàn ông, sự tăng tốc nhịp độ của tiếng bước chân (đôi lúc nghe giống tiếng tim đập hay tiếng ngựa chạy) đã khơi gợi không chỉ cảm giác chuyển động mà còn là sự hồi hộp, đau đớn, bất an, kết hợp cùng hình ảnh được xử lý sáng tối tuyệt vời đã tạo nên cảm xúc rất hiệu quả.

2. Sự lược giản thoại và cách dùng Voice over hiệu quả

Trong La Jetee, các nhân vật không có đối thoại trực tiếp rõ ràng, có 2 thành tố thoại trong phim chính là lời dẫn ngoài hình (Voice over) và một tiếng nói thì thầm mà tác giả luôn cố làm nó chìm xuống, mờ đi, không rõ nét, đôi lúc đóng vai trò như một tiếng nền. Với sự lược giản lời thoại của nhân vật, ta có cảm giác về sự đóng băng của họ trong dòng thời gian; và không ngừng đặt câu hỏi: Liệu họ có thực sự tồn tại hay chỉ xuất hiện chập chờn thông qua những hồi tưởng xen kẽ với giấc mơ? Trong khung cảnh giấc mơ, có một lần duy nhất xuất hiện tiếng nói của nhân vật, nhưng lại thông qua một cách gián tiếp khá lạ lùng: “Anh ta tự nghe thấy mình nói”. Cách xử lý thoại này khiến ta có cảm giác, dường như nhân vật đang có khoảng cách nhất định với chính trải nghiệm của mình trong quá khứ, và ta sẽ lại đặt ra câu hỏi, vậy lịch sử ở đây là khách quan hay bị chi phối bởi cảm giác chủ quan luôn bất định?

Về Voice over xuyên suốt bộ phim, đây có thể coi là mạch liên kết hiển hiện rõ ràng nhất để dẫn dắt vào thế giới của câu chuyện chính.  Tuy nhiên, lời dẫn này không phải lúc nào cũng là minh họa hay thông báo cho sự xuất hiện của hình ảnh, mà nó có tính độc lập. Và nếu đặt riêng những lời dẫn này, chúng có thể trở thành một văn bản nghệ thuật hoàn chỉnh, có tính thơ, nhịp điệu, ẩn dụ.

Về tiếng thầm thì xuất hiện chủ yếu trong các phân đoạn về cuộc thí nghiệm, có thể đoán đó là tiếng của các kiểm sát viên hay bác sĩ đang trò chuyện với nhau, đại diện cho âm thanh của thực tại. Đây là thành tố thoại trực tiếp duy nhất trong phim, nhưng lại được cố ý làm cho khó nghe, chìm khuất, gần như bị nuốt vào những khung hình đau đớn đầy sức nặng của nhân vật khi bị làm chuột bạch trong trò chơi thời gian của những kẻ thắng cuộc. Thực tại của nhân vật là đau thương và cầm tù, vì thế, âm thanh của nó dù tồn tại xung quanh với mật độ dày cũng không khiến nhân vật lưu tâm.

3. Âm nhạc khơi gợi cảm xúc

Âm nhạc cũng là một thành tố quan trọng trong việc dẫn dắt mạch chuyện và khơi gợi cảm xúc trong La Jetee. Không phải bất cứ hành động kịch tính nào trong phim đều có sự tham gia của âm nhạc, mà chỉ có những cảnh thuộc về quá khứ, giấc mơ, tưởng tượng mới có âm nhạc vang lên. Đặc biệt, trong phân cảnh người đàn ông và cô gái dạo chơi trong bảo tàng, mọi âm thanh khác đều lắng xuống chỉ còn âm nhạc cất lời. Tiếng nhạc nhẹ nhàng, trong trẻo kết hợp cùng thứ ánh sáng tự nhiên rực rỡ chan hòa trong từng frame ảnh mà nhân vật sánh đôi. Âm nhạc đã cho ta cảm nhận về sự sống và những khoảnh khắc hạnh phúc nhất của nhân vật. Đối ngược lại, âm nhạc thường bị ngắt đột ngột mỗi khi chuyển cảnh về những hình ảnh thực tại trong căn hầm tối tăm của cuộc thí nghiệm. Vì vậy, bản thân cách dùng âm nhạc tối cản một cách thông minh đã tự tạo ra được những mâu thuẫn, giúp người xem có được cảm nhận về diễn biến câu chuyện cũng như tâm lý nhân vật.

4. Sự im lặng

Không có cảnh nào trong La Jetee triệt tiêu hoàn toàn yếu tố âm thanh, nhưng ta luôn cảm nhận được sự tĩnh lặng nội tại ở bộ phim này. Trong một cảnh đáng nhớ, đẹp nhất và cũng là cảnh động duy nhất trong phim: “Cái chớp mắt của cô gái”, khi cô gái trong ký ức, trong mộng tưởng của nhân vật đang từ từ tỉnh giấc, voice over dẫn dắt không còn, chỉ có một âm thanh không gian “vo ve”. Tất cả sự chú tâm dành trọn vẹn cho hình ảnh đẹp tinh khôi, Hình ảnh cô gái lúc ấy không còn chỉ là một biểu hiện của quá khứ, mà đã trở thành một biểu tượng cho cái đẹp, sự thuần khiết, là sự cứu giỗi với tâm hồn con người hiện tại bị kìm kẹp, giam hãm, hoảng loạn.